Jeleń szlachetny: majestat z kitką

Jeleń szlachetny: stosunki z ludźmi

Przez wieki jelenie zabijano dla mięsa, skóry i poroża. Jelenie szlachetne uchodziły za zwierzynę wyjątkowo wspaniałą, godną tylko królów i szlachty, i tylko wyższe warstwy społeczne mogły na nie polować.

Dziś jelenie szlachetne hoduje się czasem w charakterze zwierząt gospodarczych. Ceni się ich mięso, a także scypuł (delikatną skórę pokrywającą odrastające poroże), który na Dalekim Wschodzie wykorzystywany jest w medycynie ludowej. Włosy jeleni wykorzystuje się do produkcji przyborów wędkarskich, a ich poroże ma wielką wartość dekoracyjną i stanowi często materiał do wykonywania rękodzieła, a nawet luksusowych mebli, kandelabrów i wieszaków,

Jak wygląda jeleń szlachetny?

Jeleń szlachetny (łac. cervus elaphus) to spore zwierzę, jeden z największych przedstawicieli rodziny jeleniowatych. Jego ciało osiąga nawet niemal 3 m długości, wysokość w kłębie może sięgnąć 150 cm, a masa wynieść nawet 350 kg (w Polsce przeciętnie 160 kg). Łanie są najczęściej niemal o połowę lżejsze od byków.

Ciało jelenia szlachetnego pokrywa niezbyt długa, przylegająca sierść, która na szyi formuje niewielką kryzę. Ma ona jednolity kolor, zależny od pory roku, zawsze nieco ciemniejszy na wierzchu głowy, szyi, podbrzuszu i nogach. Latem jeleń szlachetny jest rudawy, a zimą szarawy.

Jeleń szlachetny i jego poroże

Jelenie szlachetne charakteryzuje niewielki, przypominający kitkę ogon (tzw. kwiat) oraz - tylko u samców - rozłożyste poroże, zwane przez myśliwych wieńcem, przydające zwierzęciu majestatu. Poroże składa się z odrostów osadzonych na tzw. tykach. Tyki wyrastają z możdżeni, otoczonych tzw. różą, czyli kręgiem niedużych kulistych guzów.

Ilość rozwidleń w porożu jelenia szlachetnego (czyli mniejszych rogów wyrastających z tyki po każdej stronie głowy) zależy od jego wieku, zdrowia i prawidłowego odżywiania. Jeleń z pojedynczymi rogami nazywa się szpicakiem, z jednym odrostem – widłakiem, z dwoma odrostami – szóstakiem, z czterema – ósmakiem, itd., w zależności od liczby końcówek poszczególnych odrostów na rogach. Stare jelenie tracą odrosty (to tzw. uwstecznianie poroża), tak że u najstarszych występują tylko bardzo grube tyki z pojedynczymi odrostami. Taki stary jeleń nazywa się szydlarzem.

Zazwyczaj poroże jelenia jest symetryczne, z taką samą liczbą odrostów po obu stronach głowy. Nie jest to jednak ścisła reguła. Choroby i zranienia mogą spowodować, że poroże jelenia szlachetnego utraci symetryczność.

Jelenie szlachetne zrzucają poroże w końcu zimy, a zaczyna ono odrastać już wczesną wiosną. Początkowo szybko rosnące poroże porasta delikatna i gęsto unaczyniona skóra, tzw. scypuł, który po mniej więcej 4 miesiącach wysycha i zostaje przez jelenia starty o drzewa, tak by odsłonić twardą kość. Latem poroże jelenia szlachetnego osiąga swe maksymalne rozmiary, potem zaczyna słabnąć i kruszeć, aż w końcu na przełomie lutego i marca odłamuje się, by zrobić miejsce nowym odrostom.

Poroże służy jeleniom do walki, jest też widomą oznaką zdrowia i siły, a więc przyciąga łanie do byków ze szczególnie okazałymi rogami.

Jeleń szlachetny: obszar występowania

Wyróżnia się 18 podgatunków jelenia szlachetnego, z których każdy zamieszkuje nieco inny obszar. Ogółem jednak jeleń szlachetny występuje na całym niemal obszarze Europy z wyjątkiem głębi i północnych rejonów Półwyspu Skandynawskiego. Jeleń szlachetny zamieszkuje także północno-zachodnią Afrykę, Azję Mniejszą i stepowe obszary Azji Centralnej (Kazachstan, Turkmenistan). Introdukowane populacje jelenia szlachetnego występują też w Ameryce Południowej (w Argentynie i Chile) i Australii.

Jeleń szlachetny podgatunku europejskiego lub skandynawskiego występuje w całej Polsce. Szczególnie silne są populacje z Bieszczad, Mazur, Wielkopolski i Pomorza. Największe rozmiary osiągają jelenie bieszczadzkie.