Jastrząb - wszechstronny drapieżnik prześladowany dawniej przez człowieka

Jastrząb zwyczajny- co to za ptak?

Jastrząb to dość duży ptak drapieżny, który ma samotniczą naturę i łączy się w pary jedynie w okresie godowym. Najpopularniejszym przedstawicielem rodziny jastrzębiowatych jest jastrząb zwyczajny, który ma około dziesięciu podgatunków obecnych praktycznie w każdym miejscu północnej półkuli Ziemi. Łacińska nazwa ptaka to Accipiter gentilis. Jastrząb zwyczajny określany jest również mianem jastrzębia gołębiarza, ze względu na jego upodobanie do polowania właśnie na te ptaki.

W obrębie tego gatunku ptaka to samice są wyraźnie większe od samców. Długość ciała dla samicy wynosi od 58 do 66 cm, długość ogona 24,5 - 26,5 cm, rozpiętość skrzydeł od 110 do 125 cm, a masa ciała od 0,8 do 1,5 kg. U samca wszystkie te rozmiary są odpowiednio mniejsze: długość ciała wynosi od 48 do 56 cm, długość ogona 21- 23 cm, rozpiętość skrzydeł 95 - 105 cm, a masa ciała od 0,6 do 1 kg.

Jastrząb jest znany ze swojego charakterystycznego profilu, którego najważniejszym elementem jest prosty u nasady dziób skierowany ku przodowi. Jego ciemne oczy mają żółtą, pomarańczową lub czerwoną tęczówkę. Nad narządem wzroku znajduje się biała brew zbudowana z kostnej tarczki nadocznej, która chroni ptaki przed oślepieniem w czasie lotu. Wierzchnie ubarwienie jest szaropopielate, a spód jaśniejszy, pokryty falistymi, gęstymi i ciemnymi prążkami, które u góry ciała mają jaśniejszy kolor. U młodych jastrzębi wierzch ciała jest bardziej brązowy, a zamiast prążków widnieją plamki na rdzawożółtym spodzie.

Jastrząb zwyczajny  - gdzie występuje?

Jastrząb zwyczajny jest gatunkiem osiadłym, który jeśli się przemieszcza w czasie zimy, to na nieduże dystanse - na przykład w Europie Środkowej z jej północnego wschodu na południowy zachód. Jastrząb zwyczajny zamieszkuje przede wszystkim Eurazję i Amerykę Północną, występuje również w Afryce Północnej. Jego naturalnym środowiskiem są lasy iglaste i mieszane graniczące z terenami otwartymi w rodzaju łąk i pól uprawnych. Ta granica musi być wystarczająco długa, żeby jastrząb mógł mieć dużą liczbę kryjówek, z których wypatruje zwierzynę do upolowania. Pojawia się też w pobliżu gospodarstw rolnych i zabudowań miejskich, lecz rzadko w ich obrębie.

W Polsce jastrząb zwyczajny jest pod ścisłą ochroną gatunkową. Przez wiele dziesięcioleci był ze szczególną zaciekłością tępiony przez ludzi i miał opinię szkodnika, który poluje na zwierzęta gospodarskie, przede wszystkim na gołębie. Co wydaje się paradoksalne, populacja tych ptaków mogła nieco odetchnąć i odbudować się podczas drugiej wojny światowej, lecz od lat sześćdziesiątych ponownie stała się modna negatywna narracja na temat jastrzębia. Dopiero od lat osiemdziesiątych dwudziestego wieku ptak ten zaznał nieco więcej spokoju i choć jego populacja w naszym kraju nie jest szczególnie liczna - około 5000 - 6000 par lęgowych, to jest w miarę stabilna. Najwięcej jastrzębi jest na Śląsku i w Wielkopolsce, a ich podstawowym środowiskiem są liściaste lasy nizinne i góry do wysokości 1000 m n.p.m.

Jastrząb zwyczajny - czym się żywi i jak zdobywa pożywienie?

Jastrząb zwyczajny to bardzo wszechstronny myśliwy, który przede wszystkim poluje na inne ptaki. Alternatywna nazwa - jastrząb gołębiarz - jasno wskazuje, że w jego menu znajdują się gołębie. Oprócz nich ofiarą jastrzębia padają także wrony, sójki, dzięcioły, kuropatwy, kawki, a nawet ptactwo domowe w rodzaju kaczek. Generalnie są to często występujące w Polsce ptaki, z wielkością od drozda w górę, które stanowią ponad osiemdziesiąt procent jego pożywienia. Oprócz ptaków jastrząb jada także zające, króliki, wiewiórki i różnego rodzaju gryzonie, które najliczniej występują jesienią i stanowią wtedy ważną część diety tego drapieżnika.

To ptak, który poluje z ukrycia, tworząc rodzaj zasadzki. Dzięki długiemu ogonowi jest na tyle zwinny, że potrafi błyskawicznie poruszać się nawet wśród gęstych gałęzi i zarośli. Do łapania swych ofiar używa znakomicie do tego przystosowanych kończyn. Jego ostre szpony wbijają się mocno w ciało ofiary, głęboko przebijając je i często od razu powodując śmierć. Jeśli zwierzyna po ataku zdoła uciec, jastrząb rusza jej tropem, szukając kolejnej okazji do nagłego ataku.

Kiedy upoluje zwierzynę, jak wytrawny oprawca skubie ją z pierza lub odziera z futra i zjada w jednej ze swoich kryjówek. Do jego przewodu pokarmowego przenikają części zwierzęcia, których jastrząb nie jest w stanie strawić. Radzi sobie z tym problemem, zwracając niestrawiony pokarm, który przybiera formę owalnych zlepków określanych mianem wypluwek. To właśnie na ich podstawie przyrodnicy mogą ustalić, jak wygląda dieta jastrzębia zwyczajnego.

Okres lęgowy jastrzębia zwyczajnego

Okres lęgowy jest jedynym czasem w życiu jastrzębia, kiedy ten łączy się w pary. Ten z reguły cichy ptak właśnie w okresie lęgowym zaczyna charakterystycznie kwilić i krąży nad drzewami. W ten sposób ptak rozpoczyna toki, czyli zachowania lęgowe służące tworzeniu par dla celów rozrodczych. U jastrzębi toki zaczynają się już w styczniu lub lutym, jednak do jednego w roku lęgu dochodzi dopiero w kwietniu, w jego połowie lub pod koniec.

Do udanego lęgu potrzebne jest gniazdo, które zazwyczaj znajduje się w koronie drzewa, 10 lub 20 metrów nad ziemią, często przy pniu, w jego rozwidleniu lub gdzieś na bocznej gałęzi. Zbudowane jest ze świeżych, stale dokładanych zielonych gałązek i zazwyczaj służy samicy przez wiele lat.  Wgłębienie ma około 60-80 cm średnicy i wyściełane jest suchą trawą.

Samica składa od 2 do 6 niebieskawych jaj, które wraz z upływem czasu kilkakrotnie zmieniają swój kolor. Wysiadywane są przez około 40 dni, głównie przez samicę, ale również przy czynnym udziale samca. Po przyjściu na świat młode spędzają w gnieździe nawet do siedemdziesięciu dni, choć w międzyczasie, po upływie 40 dni, często opuszczają legowisko i przesiadują na gałęziach drzewa, ucząc się latać. Przez cały ten okres, dopóki nie staną się w pełni samodzielne, są dokarmiane przez rodziców i bronione przed wszelkimi zagrożeniami.

Najpoważniejszym zagrożeniem dla jastrzębi był niegdyś człowiek. W wyniku propagandy, która pojawiała się nawet w bajkach (“Przygód kilka wróbla Ćwirka”), ludzie byli w stanie szukać w lesie gniazd jastrzębi i niszczyć je, razem z jajami lub pisklętami. Te czasy na szczęście już minęły i codzienność jastrzębia wygląda już całkiem inaczej, choć, jak każdy wolno żyjący drapieżnik, również on musi liczyć się z wieloma innymi zagrożeniami.