Żółw błotny – rzadki i jedyny żółw występujący w Polsce

Żółw błotny i jego najważniejsze cechy

Żółw błotny jest gadem z rodziny żółwi błotnych, dla którego woda jest naturalnym środowiskiem. Występuje przede wszystkim na terenach nizinnych, przy niedużych jeziorach, na bagnach, w stawach, na gęsto zarośniętych terenach przyrzecznych, generalnie tam, gdzie ma swobodny dostęp do wody, w której może schronić się przed większym drapieżnikiem lub przed człowiekiem. 

Nie jest to żółw, którego moglibyśmy określić jako dużego. Samice, które są większe od samców osiągają długość do 20 cm, a płeć przeciwna do 18 cm, natomiast waga to maksymalnie 1,2 kg dla samic i 0,8 kg dla samców. Te wyraźne różnice, także w budowie karapaksu są niezwykle istotne i mają zastosowanie, kiedy dochodzi do aktu zapłodnienia. Co do samej, nieco dziwnie brzmiącej nazwy karapaks, to oznacza ona zewnętrzną i zarazem twardą powłokę ciała żółwia, która popularnie nazywamy skorupą lub pancerzem. Na całość tejże skorupy składa się jeszcze plastron, czyli brzuszna część pancerza, który w wierzchniej warstwie zbudowany jest z płytek rogowych, a w wewnętrznej z płytek kostnych. Ponadto na podstawie długości i ilości żółtych prążków na wierzchu karapaksu jesteśmy w stanie oszacować wstępnie aktualną długość życia danego osobnika. Te żółte prążki to zresztą bardzo charakterystyczna cecha żółwia błotnego, razem z plamkami tego samego koloru, które pokrywają głowę, szyję i odnóża zwierzęcia. 

Na głowie, którą żółw w razie zagrożenia chowa do pancerza nie znajdziemy uszu, natomiast oczy są dość dobrze wykształcone, z okrągłymi źrenicami i ruchomymi powiekami. Kończyny zakończone są ostrymi pazurami, które pomagają żółwiowi przemieszczać się na lądzie i radzić sobie z większym pożywieniem. Do kompletnego wyglądu trzeba jeszcze dołożyć ogon, którego długość wynosi około jedną trzecią karapaksu.

Żółw błotny – gdzie występuje?

Żółw błotny, czyli Emys orbicularis występuje w wielu miejscach Europy, jednak bardzo nieregularnie i jedynie do pięćdziesiątego stopnia północnego równoleżnika. Spotkać go można głównie w środkowej i południowej Europie. W Danii, Czechach i kilku innych krajach był nawet uważany za gatunek wymarły, jednak dzięki udanej reintrodukcji jego populacja została tam pomyślnie odbudowana. Żółw błotny występuje również w północno zachodniej Afryce i zachodniej Azji.

W Polsce był kiedyś spotykany praktycznie w całym kraju, jednak jego populacja stopniowo się zmniejszała. Jeszcze w połowie XX wieku było około 450 stanowisk, w których bywał ten gatunek, a współcześnie ich liczba zmniejszyła się do około 150. Duża populacja występuje na wschodzie kraju, szczególnie na pojezierzu Łęczyńsko-Włodawskim, ale żółwia błotnego można spotkać w wielu innych miejscach Polski – w Drawieńskim, Poleskim i Sobiborskim Parku Narodowym, w Borach Tucholskich, w Puszczy Augustowskiej i Rzepińskiej, w Kozienickim i Zaborskim Parku Krajobrazowym i w innych spośród 150 stanowisk, w których występuje. 

To zwierzę, na które niełatwo jest natknąć się samemu. Żółw błotny należy do bardzo płochliwych gadów i większość czasu spędza w zbiornikach wodnych z wodą stojącą lub wolno płynąca. W wodzie porusza się dużo sprawniej niż na lądzie, na który wychodzi najczęściej w celach rekreacyjnych, czyli głównie po to, aby ogrzać się w promieniach słońca. Z uwagi na jego rzadkość występowania, jest w Polsce objęty całkowitą ochroną prawną.

Codzienność żółwia błotnego

Choć większość czasu spędza w wodzie, żółw błotny oddycha powietrzem atmosferycznym za pomocą płuc. W okresie zimowym może zimować nawet pięć miesięcy zagrzebując się w mule na dnie zbiornika wodnego. Do życia wraca w marcu lub w kwietniu, bo też wtedy zaczyna się u żółwi błotnych okres godowy.

Mimo swojego poczciwego i sympatycznego wyglądu żółw błotny jest typowym drapieżnikiem. Odżywia tym, co mu się uda upolować w jego okołowodnym środowisku. Mogą to być owady wodne i ich larwy, ślimaki, małże, kijanki i mniejsze ryby, może też pożywiać się padliną. Co prawda jest tak ukształtowany przez naturę, że nie ma zębów, ale z większą zwierzyną radzi sobie rozrywając ją ostrymi pazurami, a zamiast uzębienia używa twardej listwy rogowej, która znajduje się na szczęce i żuchwie żółwiego dzioba, fachowo nazywanego mianem rostrum.

Niezwykle ważną rolę w funkcjonowaniu żółwia błotnego pełni jego pancerz. U dorosłych osobników karapaks jest niezwykle twarda strukturą, której nie pokona, ani nie przebije żaden większy drapieżnik – można sobie na niej dosłownie połamać zęby. Inaczej ma się sprawa z żółwiami, które dopiero rozpoczynają swój życiowy start. Ich karapaksy są jeszcze niewykształcone, a ponadto po urodzeniu i odchowaniu młode gady muszą przebyć drogę do akwenu, w którym przebywają ich rodzice. Dzieje się tak dlatego, że żółwie błotne składają jaja na piaszczystych terenach, do których lepiej dociera słońce. W tym czasie łupem drapieżników mogą paść zarówno złożone przez samicę jaja, jak i młode osobniki z wciąż miękkim pancerzem. Ich naturalnymi wrogami są kuny, lisy, borsuki, jenoty czy drapieżne ptaki i przy tylu potencjalnych wrogach śmiertelność wśród młodej populacji żółwi błotnych sięga aż kilkudziesięciu procent,

Jak rozmnaża się żółw błotny?

Gody żółwia błotnego przypadają na okres od kwietnia do czerwca. W kwietniu żółwie są już po śnie zimowym i zaczyna wzbierać w nich zew natury. Tutaj bardzo istotne stają się różnice w budowie samca i samicy. Podczas gdy u tego pierwszego plastron jest wklęsły, u samicy jest płaski, co znacznie ułatwia zwierzętom kopulację.

Jednak prawdziwe schody zaczynają się, kiedy samica musi złożyć jaja. Dochodzi do tego najczęściej na przełomie maja i kwietnia. Samica musi się wydostać z wody na ląd i czasem długo szukać odpowiedniego miejsca na legowisko. Bywa tak, że oddala się od swojego zbiornika wodnego nawet na kilka kilometrów. Kiedy znajdzie odpowiednie, najczęściej piaszczyste miejsce wykopuje komorę lęgową oraz prowadzący do niej tunel. Wykonanie takiej konstrukcji zajmuje jej nawet dwie godziny. Natomiast sam proces składania jaj jest jeszcze dłuższy, trwa nawet kilka godzin i wygląda naprawdę zaskakująco. 

Jaja składowane są w komorze za pomocą łapy żółwicy, po której swobodnie się staczają. Kiedy w komorze są już wszystkie jaja, których standardowa wielkość wynosi od dwóch do trzech centymetrów, żółwica zasypuje i stara się zamaskować wejście do komory z jej oczekującym na wyklucie się potomstwem. Na tym jej rola się kończy i samica wraca do swojego zbiornika. Od tej chwili zaczyna się odyseja nienarodzonych jeszcze żółwi, które po wykluciu muszą same uniknąć niebezpieczeństw świata zewnętrznego i trafić do wodnego zbiornika, który zapewni im wystarczającą ochronę. 

Przez kolejnych kilka lat ich życie nadal nie jest proste, ponieważ pancerz twardnieje bardzo długo i dopiero po upływie sześciu lat nabiera właściwości odstraszających potencjalnego przeciwnika i żółw czuje się już wtedy bezpieczniej. Musi jednak minąć jeszcze trochę czasu, aby osiągnął pełną dojrzałość płciową. Samce osiągają ją w siedem lat, samica potrzebuje ich około dziesięciu. A kiedy to wreszcie następuje, fascynujący krąg życia kolejnych pokoleń żółwia błotnego może rozpocząć się na nowo.