Dudek - popularny ptak o niezwykle oryginalnym wyglądzie

Dudek - co to za ptak?

Dudek to z pewnością jeden z najbardziej oryginalnych ptaków mimo jego swojsko brzmiącej nazwy. Bardziej fantazyjnie brzmi jego łacińskie określenie - Upupa epops. To ptak należący do monotypowej rodziny dudków, czyli ptaków z rzędu dzioborożcowych. Wśród innych dzioborożcowych można wymienić choćby sierpodudka żyjącego w Afryce, który, podobnie jak nasz swojski dudek, potrafi wyróżnić się z tłumu innych ptaków.

Dudek to zatem ptak, którego każdy z nas kojarzy z wyglądu. I tak jak możemy mieć problemy z rozróżnieniem wielu ptaków występujących w Polsce, tak dudka będziemy w stanie rozpoznać na pierwszy rzut oka, zwłaszcza w momencie, kiedy ma rozpostarty swój charakterystyczny czub. W locie dudek wygląda jeszcze bardziej niesamowicie, ponieważ przypomina wtedy ogromnego motyla. Jak widać, w przypadku tego ptaka czekają nas podczas obserwacji naprawdę różne niespodzianki. 

Dudek większość czasu spędza na ziemi, wbijając dziób w ziemię w poszukiwaniu pożywienia. Lata falistym lotem, na przemian energicznie machając skrzydłami i szybując. Niespodzianka kryje się także w gnieździe dudka, szczególnie w czasie, kiedy przebywają tam pisklęta. Maluchy w razie niebezpieczeństwa bronią się, wytryskując cuchnącą wydzielinę z gruczołów odbytowych, przez co gniazdo dudka po prostu cuchnie.

Dudek to średniej wielkości ptak rozmiarów kawki, choć może nam wydawać się większy. Osiąga długość ciała od 28 do 30 cm i masę od 55 do 80 g. Jego lekko wygięty dziób może mierzyć nawet od 5 do 6 cm, a rozpiętość skrzydeł dochodzi do 55 cm. U dudka nie występuje wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy, choć samica jest nieco mniejsza od samca i ma mniej wyraziste barwy.

Zarówno na piersi, grzbiecie, jak i głowie dudek ma to samo gliniasto-pomarańczowe lub czerwono-brązowe ubarwienie, które kontrastuje z biało-czarną barwą jego skrzydeł i ogona. Na głowie znajdują się jeszcze ciemnobrązowe oczy i, rzecz jasna, słynny, dwurzędowy czub. Kiedy jest złożony, kształtem przypomina młotek, a po rozłożeniu wachlarz. Pióra na czubie od nasady do końcówek są pomarańczowe, po czym następuje biała przerwa i czarne wykończenie. Dudek rozpościera swój czub najczęściej w chwilach zagrożenia, w momencie odlotu lub lądowania i w okresie godowym. Całości wyglądu dudka uzupełniają szare, jak na jego pozostałe barwy i cechy, zupełnie zwyczajne kończyny.

Dudek - gdzie występuje?

Dudek jest ptakiem wędrownym, który na jesieni odlatuje z Europy do południowo-wschodniej Afryki. Obecny jest niemal w całej Europie, w której odbywa lęgi (z wyjątkiem południowej Hiszpanii, w której jest obecny cały rok) z granicą występowania sięgającą morza Bałtyckiego. Zajmuje również ogromne obszary południowej, wschodniej i zachodniej Azji, z górną granicą sięgającą jeziora Bajkał. W zależności od podgatunku dudki mogą zajmować różne, konkretne tereny, na przykład dudek rdzawy jest obecny w całej południowej Afryce, a dudek madagaskarski, zgodnie z jego nazwą, na Madagaskarze.

W Polsce to nieliczny lub średnio liczny lokalnie ptak lęgowy. Zajmuje przede wszystkim obszary niżowe z wysokością dochodzącą do 600 metrów n.p.m. Najliczniejszy jest w centralnej i wschodniej Polsce, głównie w dolinach rzek - Wisły, Pilicy, Narwi i Bugu.

Jego naturalnym środowiskiem są suche i ciepłe siedliska w pobliżu otwartych terenów w rodzaju łąk, pól i ugorów z sypkim podłożem, na którym łatwiej jest szukać pokarmu. Zamieszkuje też obrzeża widnych lasów liściastych, można się na niego natknąć na polanach i przecinkach leśnych. Zagląda również do sadów i na obrzeża miast, gdzie czasem może łatwiej zdobyć pożywienie. Przeloty odbywają się między marcem i majem oraz sierpniem i październikiem, więc w Polsce przebywa tylko kilka miesięcy, na okres lęgu. Jest gatunkiem objętym ochroną, głównie ze względu na postępującą utratę naturalnych siedlisk na skutek działalności przemysłowej i rolniczej człowieka.

Tryb życia dudka

Dudka częściej niż w powietrzu można spotkać na ziemi, kiedy chodzi po podłożu i wbija w nie dziób w poszukiwaniu pożywienia. Nie jest płochliwym ptakiem i zdarza mu się zastygnąć z wrażenia na widok człowieka. Takie spotkanie nie zdarza się często, ponieważ dzięki swojemu ubarwieniu dudek często stapia się z tłem i pozostaje niewidoczny. 

W falistym locie wygląda niezdarnie, choć w rzeczywistości jest bardzo zwrotny. Pożywienie zdobywa jednak na ziemi, cierpliwie wbijając dziób w duże połacie podłoża. Najwięcej pokarmu zbiera na łąkach i polach. Na jego ptasie menu składają się owady i ich larwy, ślimaki, pasikoniki, chrabąszcze, mrówki, dżdżownice i motyle. Ten rodzaj pożywienia miażdży natychmiast dziobem, po czym podrzuca do góry i od razu połyka. Czasem zjada też małe płazy lub gady, takie jak żaby i jaszczurki. 

Rozmnażanie dudka

Okres lęgowy dudka rozpoczyna się w maju. W czasie godów ptaki intensywnie nawołują się i ścigają, a samce są w stosunku do siebie agresywne lub siedzą w charakterystycznej pozie z nadymaną szyją. Podczas zalotów dudek rozpościera szeroko czub oraz mocno wachluje ogonem.

Przed ostatnią fazą zalotów, która poprzedza licznie odbywane stosunki, dudek musi znaleźć miejsce na gniazdo. Zazwyczaj mieści się ono w dziupli próchniejącego drzewa lub pod jego korzeniami, ale także w szczelinach skał, skrzynkach lęgowych, w opuszczonych domach pod okapem, na werandach czy po prostu w stertach kamieni. Najbardziej komfortowa jest jednak pierwsza opcja w dziupli drzewa, tyle że bez wyściółki.

Kiedy gniazdo jest już wybrane, dochodzi do zbliżeń między monogamiczną para. W efekcie samica składa od 4 do 12, a najczęściej od od 5 do 8 jaj w dwudniowych odstępach. W ciągu roku może wyprowadzić jeden lub dwa lęgi. Jaja mają zielonkawą lub brązowawą skorupkę i są wysiadywane głównie przez samicę. Trwa to od 15 do 18 dni. Samiec w tym czasie dostarcza samicy pokarm, choć w razie potrzeby sam może zająć się wysiadywaniem.

Pisklęta dudka po urodzeniu są pokryte białym puchem, a ich krótkie jeszcze dzioby mają żółte, nabrzmiałe zajady. W gnieździe przebywają od trzech do czterech tygodni, podczas których w razie zagrożenia strzelają w przeciwnika cuchnącą wydzieliną z gruczołów kuprowych, które zanikają, kiedy młode pisklęta na dobre wyprowadzą się z gniazda i znają już inne sposoby obrony. 

Po opuszczeniu legowiska jeszcze około miesiąca przebywają w pobliżu, często kryjąc się bliżej ziemi. Przez pierwsze dni są jeszcze karmione przez rodziców, potem już same zaczynają zdobywać pokarm. Dziób jednak nie jest jeszcze tak długi jak u dorosłego osobnika, a upierzenie tak wyraziste i kontrastowe. Do osiągnięcia pełnej dojrzałości płciowej potrzebują około dwóch lat, po czym mogą zacząć nowy etap w swoim życiu i sprowadzić na świat kolejne pokolenia jednego najbardziej charakterystycznych ptaków na świecie.